Bu sözlük, horoloji ve kol saatleri dünyasındaki temel terimleri ve açıklamalarını içermektedir. Mekanik, kurmalı, pilli (quartz) ve elektrikli saatlerle ilgili geniş bir yelpazede bilgi sunmaktadır.
Genel Horoloji Terimleri
Horoloji: Zamanı ve zaman ölçümünü inceleyen bilim dalıdır. Saatlerin, saat mekanizmalarının ve zamanı ölçen diğer aletlerin tasarımı, üretimi ve onarımı ile ilgilenir.
Kadran (Dial): Saatin yüzü. Akrep, yelkovan ve diğer göstergelerin bulunduğu, zamanın okunduğu kısımdır.
Kasa (Case): Saatin mekanizmasını ve kadranını dış etkenlerden koruyan dış muhafaza.
Kayış/Bilezik (Strap/Bracelet): Saatin bileğe takılmasını sağlayan parça. Deri, metal, kauçuk gibi çeşitli malzemelerden yapılabilir.
Tepe (Crown): Saatin ayarlanmasını ve kurulmasını sağlayan düğme.
Bezel: Genellikle kasanın üst kısmında, camın etrafında bulunan halka. Dalgıç saatlerinde zaman ölçümü gibi ek işlevlere sahip olabilir.
Arap Rakamları (Arabic Numerals): Saat kadranında zamanı göstermek için kullanılan 1, 2, 3 gibi rakamlar.
Romen Rakamları (Roman Numerals): Saat kadranında kullanılan I, II, V, X gibi rakamlar.
İbre (Hand): Akrep (saat), yelkovan (dakika) ve saniye gibi zamanı gösteren kollar.
İndeks (Index): Kadranda rakamların yerine kullanılan işaretler.
Bacak Aralığı (Lug Width): Kasanın, kayışın veya bileziğin takıldığı boynuz şeklindeki uzantıları.
Kristal (Crystal): Kadranı koruyan şeffaf kapak. Genellikle safir, mineral veya akrilik malzemeden yapılır.
Mekanik Saat Terimleri
Mekanik saatler, enerjisini bir ana yayın (zemberek) kurulmasıyla depolayan ve bu enerjiyi bir dizi dişli ve yay aracılığıyla kontrollü bir şekilde serbest bırakarak çalışan saatlerdir.
Güç ve Kurma Mekanizması
Zemberek (Mainspring): Saatin güç kaynağı olan, sarılarak enerji depolayan spiral metal şerit.
Tırtıl (Barrel): Zembereği içinde barındıran silindirik kutu.
Kurma Kolu (Winding Stem): Tepeye bağlı olan ve zembereği kurmaya yarayan mil.
Otomatik Kurmalı Mekanizma (Automatic Winding Movement): Saatin, kullanıcının bilek hareketleriyle kendi kendine kurulmasını sağlayan, rotor adı verilen bir parçaya sahip mekanizma.
Rotor: Otomatik saatlerde, bilek hareketleriyle dönerek zembereği kuran yarım daire şeklindeki ağırlık.
Güç Rezervi (Power Reserve): Tamamen kurulmuş bir mekanik saatin, yeniden kurulmaya ihtiyaç duymadan ne kadar süre çalışabileceğini gösteren zaman dilimi.
Güç Rezervi Göstergesi (Power Reserve Indicator): Kadranda, saatin kalan çalışma süresini gösteren bir komplikasyon.
Dişli Sistemi (Gear Train)
Dişli Treni (Gear Train/Wheel Train): Enerjiyi zemberekten eşapman mekanizmasına ileten dişliler sistemi.
•Merkez Çarkı (Center Wheel): Genellikle saatte bir tam tur döner ve yelkovanı hareket ettirir.
•Üçüncü Çark (Third Wheel): Merkez çarkından aldığı hareketi dördüncü çarka iletir.
•Dördüncü Çark (Fourth Wheel): Genellikle dakikada bir tam tur döner ve saniye ibresini hareket ettirir.
Eşapman (Escapement)
Eşapman (Escapement): Dişli treninden gelen enerjiyi düzenli aralıklarla ve kontrollü bir şekilde salınım elemanına (balans çarkı) aktaran ve saatin tik-tak” sesini çıkaran kritik mekanizma.
•Çapa Eşapman (Lever Escapement): Modern mekanik saatlerde en yaygın kullanılan eşapman türü. Güvenilir ve hassastır.
•Eşapman Çarkı (Escape Wheel): Eşapman mekanizmasının bir parçası olan, özel şekilli dişlere sahip çark.
•Çapa (Pallet Fork): Eşapman çarkının dişlerine takılarak hareketi kontrol eden, çapa şeklinde parça.
Salınım Sistemi (Oscillating System)
Balans Çarkı (Balance Wheel): Saatin zaman tutma hassasiyetini belirleyen, ileri geri salınım hareketi yapan çark. Saatin “kalbi” olarak kabul edilir.
Balans Yayı (Balance Spring/Hairspring): Balans çarkının düzenli bir ritimde salınım yapmasını sağlayan, çok ince spiral bir yay.
Regülatör (Regulator): Balans yayının etkili uzunluğunu değiştirerek saatin hızını ayarlamaya yarayan küçük bir kol.
Darbe Koruma Sistemi (Shock Protection System): Saatin düşme veya darbe anında hassas balans çarkı pivotlarının zarar görmesini engelleyen sistem (örneğin, Incabloc).
Komplikasyonlar (Complications)
Komplikasyon, bir saatin zamanı gösterme (saat, dakika, saniye) dışındaki ek fonksiyonlarına verilen genel addır.
Kronograf (Chronograph): Zaman aralıklarını ölçmeye yarayan, yani kronometre işlevi gören komplikasyon. Başlatma, durdurma ve sıfırlama için ek düğmelere sahiptir.
•Flyback Kronograf: Kronograf çalışırken sıfırlama düğmesine basıldığında, durdurmaya gerek kalmadan anında sıfırlanıp yeniden başlayan kronograf türü.
•Rattrapante (Split-Seconds Chronograph): İki farklı zaman dilimini aynı anda ölçebilen, üst üste binmiş iki saniye ibresine sahip karmaşık kronograf.
Takvim (Calendar):
•Tarih (Date): Ayın gününü gösterir.
•Gün-Tarih (Day-Date): Haftanın gününü ve ayın tarihini gösterir.
•Yıllık Takvim (Annual Calendar): Tarih, gün ve ayı gösterir; sadece Şubat ayının sonunda (artık yıl olmayan yıllarda) manuel ayar gerektirir.
•Sürekli Takvim (Perpetual Calendar): Artık yılları da hesaba katarak, 100 yıl boyunca (2100 yılına kadar) manuel ayar gerektirmeyen son derece karmaşık takvim mekanizması.
Ay Fazı (Moon Phase): Kadrandaki bir pencerede Ay’ın evrelerini (yeni ay, dolunay, hilal vb.) gösteren komplikasyon.
GMT (Greenwich Mean Time) / Çift Zaman Dilimi (Dual Time): Aynı anda iki farklı zaman dilimini gösteren komplikasyon. Genellikle 24 saatlik ek bir akrep ile gösterilir.
Tourbillon: Yerçekiminin saatin hassasiyeti üzerindeki olumsuz etkisini azaltmak için, eşapman ve balans çarkını kendi ekseni etrafında sürekli dönen bir kafes içine yerleştiren karmaşık ve prestijli bir mekanizma.
Dakika Tekrarlayıcı (Minute Repeater): Bir düğmeye basıldığında, saati, çeyrek saatleri ve dakikaları farklı tonlardaki seslerle (çan sesleri gibi) bildiren son derece karmaşık bir komplikasyon.
Alarm: Önceden ayarlanan bir zamanda sesli uyarı veren komplikasyon.
Quartz (Pilli) ve Elektrikli Saat Terimleri
Quartz saatler, enerjisini bir pilden alır ve zamanı ölçmek için bir quartz kristalinin elektronik titreşimlerini kullanır. Mekanik saatlere göre çok daha hassas ve daha az bakım gerektirirler.
Quartz Kristali (Quartz Crystal): Elektrik akımı uygulandığında çok hassas ve sabit bir frekansta (genellikle 32,768 Hz) titreşen, zaman ölçümünün temelini oluşturan sentetik kristal.
Piezoelektrik Etki (Piezoelectric Effect): Quartz kristalinin, elektrik uygulandığında titreşmesi ve mekanik baskı uygulandığında elektrik sinyali üretmesi özelliği.
Pil (Battery): Saatin elektronik devresine ve motoruna güç sağlayan enerji kaynağı.
Entegre Devre (Integrated Circuit – IC): Quartz kristalinin titreşimlerini sayan, bu titreşimleri saniye, dakika ve saat sinyallerine bölen ve step motora komut gönderen elektronik beyin.
Step Motor (Stepper Motor): Entegre devreden gelen elektrik sinyallerini, akrep ve yelkovanı hareket ettiren mekanik harekete dönüştüren küçük motor.
LCD (Liquid Crystal Display): Dijital saatlerde zamanı ve diğer bilgileri göstermek için kullanılan sıvı kristal ekran.
Elektrikli Saat (Electric Watch): Quartz devriminden önce ortaya çıkan, gücünü pilden alan ancak zamanı ölçmek için mekanik bir balans çarkı veya bir diyapazon (tuning fork) kullanan saatler. Mekanik ve quartz saatler arasında bir geçiş teknolojisidir.
Diyapazon Saat (Tuning Fork Watch): Balans çarkı yerine, elektrikle titreştirilen bir diyapazonun frekansını zamanı ölçmek için kullanan elektrikli saat türü. En bilinen örneği Bulova Accutron’dur ve vızıltı şeklinde sürekli bir ses çıkarır.
Solar (Güneş Enerjili): Kadranın altındaki bir panel aracılığıyla ışık enerjisini elektrik enerjisine dönüştürüp bir şarj edilebilir pilde depolayan quartz saat teknolojisi.
Kinetic: Otomatik mekanik saatlerdeki rotora benzer bir mekanizma ile kullanıcının hareket enerjisini elektrik enerjisine çevirerek şarj edilebilir bir pili dolduran quartz saat teknolojisi.
Diğer Önemli Terimler
Su Geçirmezlik (Water Resistance): Bir saatin belirli bir basınca (genellikle metre veya atmosfer – ATM cinsinden belirtilir) kadar suya dayanıklılığını ifade eder. “Waterproof” (su geçirmez) terimi yanıltıcı olduğu için artık kullanılmamaktadır.
Kronometre (Chronometer): İsviçre Resmi Kronometre Test Enstitüsü (COSC) tarafından belirlenen yüksek hassasiyet standartlarını karşıladığını belgeleyen bir sertifikaya sahip olan saatlere verilen unvan. Bu terim, kronograf (zaman ölçer) ile karıştırılmamalıdır.
Cenevre Mührü (Geneva Seal / Poinçon de Genève): Sadece Cenevre kantonunda üretilen saatlere verilen, çok yüksek işçilik, kalite ve dekorasyon standartlarını karşıladığını gösteren prestijli bir sertifika.
Dekorasyon (Finishing/Decoration): Saat mekanizmasının parçalarına estetik amaçlı uygulanan ince işçilikler. Örnekler arasında Cenevre çizgileri (Côtes de Genève), perlage (dairesel grenleme) ve anglage (pah kırma) bulunur.